quinta-feira, 30 de junho de 2016

DESENVOLVIMENTU BONGKAR PASANG…!!!


Jornal Nacional, editorial

Timor Leste nasaun ida nebe foin ukun rasik an iha tinan 14 nia laran, nasaun ida nebe sei nurak maibe espektativa povu nian boot teb-tebes nebe asves ultrapasa kapasidade no kondisoens nebe nasaun iha.

Nudar nasaun joven iha seklu 21 nian nee, ninia povu mehi hakarak Timor Leste nee sai hanesan mos Singapura no Bruneidarusalam, nasaun sira nebe nivel prosperiedade povu nian boot teb-tebes.

Maske Timor nee ilha ida ho habitantes miliaun ida resin, tuir sensu populasional 2015, maibe desepesas nasaun nian boot teb-tebes, kada tinan parlamentu nasional aprova osan 1.5 biliaun dolar amerikanu hodi governu ejekuta ba desenvolvimentu pais nian.

Agora oinsa prespektiva publiku konaba desenvolvimentu Timor Leste ohin loron kompara ho kondisaun pais nee nian iha tinan 14 anterior? Klaru diferensia nebe signifaktivu husi tempo ba tempo.

Haree ba orsamentu jeral estadu kada tinan nebe boot teb-tebes nee halo povu laiha duvida katak Timor Leste ninia mehi atu sai nasaun nebe mais desenvolvindu duke Singapura no Bruneiadarusalam indiscutivel, verdadeiro, maibe reaalidade pelo kontrariu.

Tinan – tinan governu pede orsamentu boot ba parlamentu maibe desenvolvimentu markar pasu, desenvolvimentu lao neneik liu. karik desenvolvimentu Timor nian nee lao neneik nee tamba lao tuir prinspiu politiku ukun nain sira nian nebe hatete katak desenvolvimentu nee lao neneik maibe bebeik?. Problema iha fukun nebe presiza deskobre.

Povu ohin loron fo sira nia konsiderasaun ba desenvolvimentu timor nian, balu dehan Timor Leste ninia desenvolvimentu nee gali lubang tutup lubang, desenvolvimentu bonkar pasang no balu fali dehan desenvolvimentu Timor nian nee la integradu.

“Haree kona-ba dezenvolvimentu iha rai laran, ita lalika bongkar pasang, ba futuru ne’e, ita tenki iha planu mestre ida dia’k, hodi labele gasta osan barak tiha sobu fali,” Sebastião Lemos

Timor Leste, estadu ida nebe direto demokratiku,  sidadaun ida idak iha direitu absoluta atu espersa sira nia hanoin no hakarak ba estadu, des que la impoin, nudar estadu iha ninia regras, leis no politika atu lao tuir.

Desenvolvimentu nasaun ejiji kapasidade rekursu humanus no rekursu finanseirus atu bele halo lao politika desenvolvimentu nasional. Desenvolvimentu nasaun nian lamonu hosi lalehan, desenvolvimentu ejiji espirtitu servisu sidadaun nian no ejiji esforsu sidadaun ida idak atu hadia ninia moris sai diak liu tan.

Agora koalia konaba desenvolvimentu bongkar pasang nee tamba governu falta planu mestre (master plan) atu lao tuir.  Kada ministeriu iha planu rasik, falta kordenasaun servisu interministerial hodi provoka desenvolvimentu bongkar pasang.

Atu desenvolvimentu nee lao ho intergadu, kordenasaun servisu interministerial plus mater plan desenvolvimentu kapital nian mak servisu hotu hotu lao kordinadu. Ministeriu hotu hotu servisu iha kordenasaun diak ba malu mak se hamate lia fuan konsiderasaun bongkra pasang iha futuru.

Maibe se ambitu servisu dadaun nee kontinua, minsteriu sira servisu laiha korndasaun ba malu mak desenvolvimentu bongkar pasan nee sei makaas liu tan no desenvolvimentu se lalao ba oin. *

DIA 7 JULHO, RUIN SAUDOZU RODAK ENTREGA BA ESTADU


Familia boot saudozu Komandante FALINTIL Cipriano Martins‘ RODAK’, sei entrega ruin saudozu (RODAK) nia ba estadu iha loron 7 fulan Julhu mai nee.

Alem de rui saudozu Rodak familia heroi de libertasaun nee mos entrega ruin saudozu nain rua seluk, Domingos Gorreti no Saudozu Lewekeri nebe uluk mate hamutuk ho komandante RODAK.

Saudozu RODAK no Saudozu Lewekeri husi postu administrativu Laga, Municpiu Baucau no saudoza Domingas Gorreti husi postu administrativu Laivai, Municipio Lautem.

Ruin saudozu nain tolu sei entrega ba Estadu atu halibur hamutuk iha Jardim dos Herois Metinaro.

Tuir planu urnas saudozu sira nian sei lori husi Suku Binagua, Postu Administrativu Laga mai iha Dili, iha dia 7 de Julho 2016.

Atu fasilita prosesu transferensia urnas saudozu sira nian, ho di’ak, mak familia sira forma ona komisaun ba resepsaun urnas saudozu sira nian, ne’ebé kompostu husi Komisaun organizadora prinsipál ne’ebé lidera husi eis Komandante Rejiaun III no veteranu Cornelio Gama L-7 iha Laga no Sub Komisaun atu simu urnas saudozu sira nian iha Díli maka lidera husi Manuel Guterres Correia “ Manuel Maka’as”.

Komisaun sira ne’e ninia funsaun maka atu organiza prosesu tomak hahú husi transferensia to’o venerasaun kalan iha Díli-Akadiru-hun, selebrasaun misa iha Igreja Motael, lori urnas ba iha Comite Central FRETILIN (CCF) to’o entrega ba Estadu hodi halibur hamutuk iha Jardim dos Herois Metinaro.

Tuir Prezidenti Sub Komisaun ba Resepsaun Urnas Saudozus na’in tolu nian ne’ebé rezidenti iha Díli, Manuel Maka’as katak, prosesu transferensia urnas husi Laga mai Díli, sei organiza husi Komisaun Prinsipál husi Laga, hamutuk ho familias saudozu na’in tolu nian ho mós komunidade Munisípiu Baucau no Lospalos.

Entretantu Sub Komisaun Díli hamutuk ho família sira sei simu urnas saudozu sira nian iha Metinaro molok lori mai iha uma familia saudozu Rodak nian iha Bidau-Akadiru-hun.

“Prezidenti komisaun husi Laga, katuas Eli, Sr. Cipriano Masukote ho Xefi Suku na’in walu, hamutuk ho Liurai, sira halo ona komisaun iha ne’ebá (Laga), mak hato’o mai iha Díli atu hodi prepara mós Sub Komisaun ida ne’e para hodi simu ita nia saudozu nu’udar martir da patria Komandante Rodak no ninia soldadu Lewekeri ho saudosa Domingas Gorreti hodi mai iha Díli molok entrega ba Estadu”, dehan Manuel Maka’as.

Manuel Maka’as hatutan katak, saudozu nia ruin tolu nee la’o hamutuk, tanba iha momentu ne’ebá sira na’in tolu ne’e inimigu tiru mate hamutuk iha fatin ida deit iha parte Laga nian.

Tuir Manuel Maka’as katak, saudozu sira nia ruin ne’e, Jenerel Lere hamutuk ho família saudozu sira nian iha Laga no Lospalos maka ba buka no deskobre fatin hakoi nian, depois kee no lori mai rai iha Binagua, no ohin loron familia sira forma ona komisaun para atu lori mai entrega ba Estadu.

Husi sorin seluk familia nu’udar mós sidadaun Postu Administrativu Laga ne’ebé rezidenti iha Díli, Januário Sebastião da Silva, haklaken katak, nu’udar familia ne’ebé hela iha Díli, prontu atu simu urnas saudozu sira (Komandante Rodak, no soldadu Lewekeri no saudoza Domingas Gorreti) nian iha Díli.

Januário hatutan, nu’udar família prontu mós atu simu saudozu sira hodi deskansa hamutuk ho familia sira iha Dili, molok entrega ba CCF no Estadu atu halót.

Januário mós husu ba Estadu, la’os saudozu na’in tolu ne’e deit maka Estadu atu halot maibé restus mortais sira seluk ne’ebé sei rai hamutuk iha Laga no sira seluk ne’ebé seidauk buka tuir ne’e, tenki buka para halibur hamutuk iha fatin ida deit.

Tuir horáriu urnas saudozu sira nian sei lori husi Laga mai Díli iha dia 7 Julho meiu dia, no familia sira iha Díli sei simu iha Metinaro depois kontinua lori mai hader hamutuk iha Bidau Akadiiru-hun.

Iha Dia 8 de Julho, dadersan sei halo selebrasaun misa iha Igreja Motael no depois de misa urnas saudozu sira nian sei lori ba iha CCF hodi fó homenajen.

Depois sai husi CCF sei kontinua lori saudozu sira nia urnas ba iha Semitériu Herois da Patria Metinaro.ias/ixo

Jornal Nacional

Empresário timorense Nilton Gusmão a fechar negócio para comprar participação da OI na TT


Díli, 30 jun (Lusa) - O empresário timorense Nilton Gusmão, responsável do grupo ETO, confirmou hoje à Lusa que está a concluir negociações para fechar a compra da participação da brasileira Oi na Timor Telecom, onde ficará com o capital maioritário.

"Estamos quase a fechar. Estamos na fase final de uma negociação que durou bastante tempo. Esperamos ter a decisão definitiva durante o dia de amanhã [sexta-feira]", afirmou em entrevista à Lusa.

"Como empresário timorense - e todos sabemos que a empresa TT foi o primeiro investimento daquela dimensão em Timor-Leste - considero muito importante assumir esta posição, para garantir o serviço desta empresa ao nosso povo", afirmou.

Fontes próximas ao processo explicaram à Lusa que está se trata de uma operação que rondará os 45 milhões de dólares, que incluem uma 'fatia' de dívida de cerca de 25 milhões de dólares.

Em causa está a maior fatia de capital da TT (54,01%), controlada pela sociedade Telecomunicações Públicas de Timor (TPT) onde, por sua vez, a Oi controla 76% do capital, a que se soma uma participação direta da PT Participações SGPS de 3,05%.

Os restantes acionistas da TPT são a Fundação Harii - Sociedade para o Desenvolvimento de Timor-Leste (ligada à diocese de Baucau), que controla 18%, e a Fundação Oriente (6%).

Na TT, o capital está dividido entre a TPT (54,01%), o Estado timorense (20,59%), a empresa com sede em Macau VDT Operator Holdings (17,86%) e o empresário timorense Júlio Alfaro (4,49%).

A decisão de compra coloca um ponto final a um longo processo de indefinição sobre o futuro da TT com o Governo a demorar mais de 18 meses para decidir que não pretendia ampliar a sua participação por querer ser "coerente" com a postura de liberalização do mercado.

"O Governo tem a sua política e tomou a sua deliberação. Achamos que é uma empresa interessante, uma das empresas timorenses estruturadas e por isso estamos interessados nesta compra", explicou.

Como empresário, reconheceu, este é um passo "de grande dimensão", permitindo garantir o futuro de uma empresa com mais de 10 anos, em que há abertura a outros investidores e apoio de instituições financeiras.

"Estamos abertos a outros empresários timorenses. Ainda não falei com outros acionistas mas depois de fechar a negociação veremos o que podemos fazer", afirmou.

"Mas queremos colaborar com todos para levar a empresa adiante", disse.

Com interesses em vários setores de atividade, incluindo combustíveis, construção, hotelaria, complexos residenciais, televisão por cabo e água, entre outros, o grupo ETO é talvez o maior de Timor-Leste.

Na prática com esta operação o grupo praticamente duplica a sua faturação.

Ivan Pereira de Araújo, responsável do Consórcio VSLN/Thelson/Bona Fide - mandatado pela Oi para conduzir a "efetiva negociação e venda das ações" que detém na TT - explicou à Lusa que Nilton Gusmão passou um "detalhado crivo de análise".

"O facto de ser timorense, de ter uma força económica e financeira, de ter comprovadamente uma gestão de sucesso foram, entre outros, os fatores preponderantes para fechar com o Nilton Gusmão", disse à Lusa.

"Foram analisadas 11 propostas e a Oi está a negociar agora apenas com o Nilton. Esperamos ter a negociação fechada nas próximas 24 horas, depois haverá o processo de diligência prévia e finalmente o acordo final", afirmou.

Diligência prévia é o processo de investigação em que, por exemplo, um potencial comprador avalia o objetivo da sua compra e respetivos ativos antes de fechar a operação de aquisição.

A pensar no futuro, Nilton Gusmão quer "potenciar" a TT, apostando em novos serviços e novas tecnologias e, eventualmente "ajudar o Governo a criar um melhor sistema de governação eletrónica".

"Vamos concluir as negociações e a diligência prévia e preparar um plano estratégico para a empresa nos próximos cinco anos", afirmou.

A previsão é que a operação esteja concluída no último trimestre deste ano.

ASP // FV.

Português lamenta demora em ser ouvido pelo Ministério Público timorense


Díli, 29 jun (Lusa) - Tiago Guerra, português retido em Díli por suspeitas de branqueamento de capitais, mas ainda sem acusação formal, manifestou-se hoje "triste" por ter sido ouvido pelo Ministério Público esta semana, só mais de 20 meses depois de ser detido.

"Estou muito triste que tenha demorado mais de 20 meses para que pudéssemos falar e clarificar vários aspetos desta situação", disse à Lusa depois de ter sido ouvido durante mais de sete horas nos últimos três dias.

Ao lado da mulher, Fong Fong, que também foi ouvida, separadamente, durante mais de sete horas e meia esta semana, Tiago Guerra lamentou que só tenha sido ouvido sobre o conjunto de material que a defesa entregou ao Ministério Público, mais de 15 meses depois de os documentos serem entregues.

"Foram mais de 15 meses para que os dados que entregámos pudessem ser falados", explicou.

Sem avançar dados do conteúdo do interrogatório, que permanece como o processo em segredo de justiça, Tiago Guerra disse que esperava que o desenlace do processo se resolva em breve.

"Continuamos com as vidas penduradas e esperamos que isto possa ter um desenlace o mais rapidamente possível", afirmou Tiago Guerra.

"Sinto que a procuradora está confusa com o que tem em mãos e espero que as nossas explicações tenham ajudado. Continuamos disponíveis para clarificar qualquer outra informação que seja necessária", disse Fong Fong.

Tiago Guerra e Fong Fong disseram que o interrogatório foi estruturado, exaustivo, decorreu sem hostilidade e permitiu à defesa clarificar "alguns aspetos importantes do processo" e recordar parte do conteúdo da documentação "significativa" que foi remetida ao Ministério Público em março de 2015.

Tiago Guerra foi detido para interrogatório a 18 de outubro de 2014, passou três dias na esquadra da polícia de Caicoli e a 21 do mesmo mês foi ouvido no Tribunal de Díli, onde o juiz ordenou a sua prisão preventiva, entrando na cadeia de Becora, onde ficou preso até 16 de junho do ano passado.

Desde aí está, como a mulher, com Termo de Identidade e Residência (TIR) e impossibilitado de sair do país.

Em abril, o procurador-geral timorense garantiu à Lusa que o Ministério Público está prestes a terminar a investigação no processo e que entre "agosto e outubro" o caso é arquivado ou segue para julgamento.

"Pedimos informações a outros países, já recebemos respostas a cartas rogatórias de Portugal e Macau, mas estamos à espera de outras diligências para complementar o caso. Esperamos completar a investigação no mês de junho e podemos acusar ou arquivar o processo depois disso. No máximo entre agosto e outubro, dependendo das provas, será acusado ou arquivado", afirmou o responsável do Ministério Público timorense, José Ximenes.

ASP // EL

Nomeado presidente da comissão de conciliação de fronteiras Timor-Leste-Austrália


Díli, 29 Jun (Lusa) - O diplomata dinamarquês Peter Taksoe-Jensen, ex-secretário-geral adjunto das Nações Unidas para assuntos jurídicos, foi nomeado presidente da Comissão de Conciliação que deverá chegar a um entendimento sobre as Fronteiras Marítimas entre Timor-Leste e a Austrália.

O Governo timorense confirmou hoje em comunicado que o atual embaixador dinamarquês na India foi escolhido para presidir à comissão pelos quatro membros da comissão nomeados por Timor-Leste e pela Austrália (dois cada).

"Estes mediadores são peritos em Direito Internacional e são independentes em relação às partes. A nomeação do Presidente permite que o processo de conciliação progrida para a etapa seguinte - a primeira reunião de discussão dos processos e dos procedimentos", explica a curta nota do Governo.

Timor-Leste escolheu como um dos seus representantes o alemão Rudiger Wolfrum, professor de direito internacional da Universidade de Heildeberg e juiz desde 1996 do Tribunal Internacional para a Lei do Mar (ao qual presidiu entre 2005 e 2008) e Abdul Koroma, da Serra Leoa, juiz no Tribunal Penal Internacional entre 1994 e 2012.

A Austrália, por seu lado, nomeou a australiana Rosalie P Balkin, ex-secretária-geral adjunta na Organização Marítima Internacional e professora universidades na Austrália, África do Sul e Reino Unido e ainda Donald Malcolm McRae, jurista canadiano especialista em oceanos e direito internacional.

A identidade dos quatro membros da comissão só foi hoje revelada apesar de a sua nomeação ter sido concluída a 02 de maio quando, no último dia do prazo - e várias semanas de Timor-Leste o fazer - a Austrália nomeou os seus dois mediadores.

Recorde-se que Timor-Leste desencadeou a 11 de abril o Procedimento de Conciliação Obrigatória (PCO) nas Nações Unidas por considerar que apesar dos acordos temporários de partilha dos recursos do Mar de Timor continua a não haver fronteiras permanentes entre os dois países.

Díli sustenta que o facto de a Austrália se retirar dos procedimentos de resolução internacionais limita "os meios de Timor-Leste fazer cumprir os seus direitos ao abrigo do direito internacional".

Os quatro mediadores nomeados pelos dois países formam, com o quinto que escolheram entre si, a comissão de conciliação que ouvirá a posição de cada um dos Estados e, caso não haja acordo, apresentará ao secretário-geral da ONU um relatório a recomendar apoio na resolução.

Camberra e Díli seriam então obrigadas a negociar em boa-fé, com base no relatório da comissão.

A conciliação obrigatória é um processo previsto na Convenção das Nações Unidas sobre o Direito do Mar (CNDUM) e obriga a Austrália a participar num processo formal conduzido por um painel independente de peritos denominado "comissão de conciliação".

O procedimento pode ser usado em casos em que as partes não chegam a acordo ou um dos Estados tomou a decisão de se excluir da jurisdição das instituições internacionais dedicadas a mediar em conflitos sobre fronteiras marítimas.

ASP // VM

Portugés lamenta demora atu bele ko’alia iha Ministériu Públiku


Tiago Guerra, portugés retidu iha Dili tanba suspeitu ba brankeamentu kapitál, maibé sein akuzasaun formál, manifesta horisehik "triste" tanba foin mak bá hatán ba Ministériu Públiku iha semana ne’e, liu fulan 20 hafoin detidu. 

"Ha’u sente triste tebes tanba demora fulan 20 liu atu ami bele ko’alia no klarifika aspetu oioin hosi situasaun ne’e", hatete ba Lusa hafoin ko’alia durante oras hitu resin iha loron tolu ikus ne’e.

Iha nia kaben nia sorin, Fong Fong, ne’ebé mós ko’alia, keta-ketak, durante oras hitu ho balun resin, Tiago Guerra lamenta katak rona de’it kona-ba konjuntu materiál ne’ebé defeza entrega ba Ministériu Públiku, liu fulan 15 hafoin entrega tiha dokumentu sira.

"Liu fulan 15 foin bele ko’alia kona-ba dadus sira ne’ebé ami entrega", nia esplika.

Sein ko’alia kona-ba dadus hosi konteúdu interrogatóriu, ne’ebé nafatin hanesan prosesu justisa segredu, Tiago Guerra hatete hein katak bele hetan lalais rezultadu hosi prosesu ne’e.

"Ami kontinua ho vida paradu no ami hein katak ida ne’e bele hetan rezultadu lalais", afirma Tiago Guerra.

"Ha’u sente prokuradora konfuzaun ho buat ne’ebé iha, iha liman no ha’u hein katak ami-nia esplikasaun bele ajuda. Ami kontinua disponível hodi klarifika kualkér informasaun seluk ne’ebé presiza", tenik Fong Fong.

Tiago Guerra no Fong Fong hatete katak interrogatóriu ne’e estruturadu, kompletu, hala’o sein ostilidade no fó dalan ba defeza atu klarifika "aspetu importante balun hosi prosesu ne’e" no rekorda parte hosi konteúdu dokumentasaun "signifikativa" ne’ebé haruka ba Ministériu Públiku iha fulan-marsu 2015.

Tiago Guerra detidu ba interrogatóriu iha loron 18 outubru 2014, hela loron tolu iha eskuadra polísia Kaikoli no iha loron 21 fulan ne’ebé hanesan nia bá hatán iha Tribunál Dili, iha ne’ebé juís fó orden ba nia prizaun preventiva, tama iha kadeia Bekora, iha ne’ebá to’o loron 16 juñu tinan kotuk.

Hahú hosi ne’ebá, hanesan nia kaben, hetan Termu Identidade no Rezidénsia (TIR) no labele sai hosi nasaun.

Iha abril, prokuradór-jerál timoroan garante ba Lusa katak Ministériu Públiku pronto atu termina investigasaun iha prosesu ne’e no entre "agostu no outubru" arkiva ona kazu ne’e no haruka ba julgamentu.

"Ami husu informasaun ba nasaun sira seluk, ami simu ona resposta ba karta rogatória sira hosi Portugál no Makau, maibé ami hein hela dilijénsia sira seluk hodi kompleta kazu ne’e. Ami hein katak bele kompleta investigasaun iha fulan-juñu no ami bele akuza ka arkiva prosesu ne’e tuir mai. Máximu liu entre agostu no outubru, depende ba prova sira, sei akuzadu ka arkivadu", afirma responsável Ministériu Públiku timoroan, José Ximenes.

SAPO TL ho Lusa

Nomeia ona prezidente komisaun konsiliasaun fronteira Timor-Leste-Austrália


Diplomata dinamarkés Peter Taksoe-Jensen, eis-sekretáriu-jerál adjuntu Nasoins Unidas nian ba asuntu jurídiku hetan nomeasaun hanesan prezidente Komisaun Konsiliasaun ne’ebé tenke hetan entendimentu ida kona-ba Fronteira Marítima entre Timor-Leste no Austrália.

Governu timoroan konfirma horisehik iha komunikadu katak atuál embaixadór dinamarkés iha India eleitu hodi prezide komisaun hosi membru haat komisaun nian ne’ebé hetan nomeasaun hosi Timor-Leste no Austrália (rua ba kada).

"Mediadór sira ne’e hanesan peritu iha Direitu Internasionál no independente. Nomeasaun Prezidente nian permite atu prosesu konsiliasaun ne’e bele adianta ba etapa tuir mai - reuniaun dahuluk hosi diskusaun prosesu no prosedimentu sira ", esplika nota badak Governu nian.

Timor-Leste hili nia reprezentante sira mak alemaun Rudiger Wolfrum, profesór direitu internasionál hosi Universidade de Heildeberg no juís horikedas 1996 iha Tribunál Internasionál ba Lei Tasi nian (ne’ebé nia prezide entre 2005 no 2008) no Abdul Koroma, hosi Serra Leoa, juís iha Tribunál Penál Internasionál entre 1994 no 2012.

Iha nia parte Austrália, nomeia australiana Rosalie P Balkin, eis-sekretária-jerál adjunta iha Organizasaun Marítima Internasionál no profesora universidade sira iha Austrália, Áfrika Súl no Reinu Unidu no mós Donald Malcolm McRae, jurista kanadianu espesialista iha oseanu no direitu internasionál.

Identidade membru haat komisaun nian foin fó sai horisehik maski nomeasaun ne’e konklui tiha ona iha loron 02 maiu, iha lorono ikus prazu nian - iha semana hirak nia laran Timor-Leste halo ida ne’e - Austrália nomeia sira-nia mediadór na’in rua.

Hanoin hikas katak iha loron 11 abril Timor-Leste dezenkadeia Prosedimentu Konsiliasaun Obrigatória (PCO) iha Nasoins Unidas tanba konsidera katak maski iha akordu temporáriu atu fahe rekursu Tasi Timór kontinua laiha fronteira permanente entre nasaun rua ne’e.

Dili sustenta katak faktu Austrália retira hosi prosedimentu rezolusaun internasionál limita " meiu Timor-Leste nian hodi kumpre nia direitu iha direitu internasionál".

Mediadór haat ne’ebé nasaun rua ne’e nomeia hamutuk ho dalima ne’ebé hili entre sira, komisaun konsiliasaun ne’ebé sei rona pozisaun kada Estadzu no, karik laiha akordu, sei aprezenta ba sekretáriu-jerál ONU nian relatóriu ida hodi rekomenda apoiu iha rezolusaun ne’e.

Kamberra ho Dili iha obrigasaun atu negosia ho “boa-fé”, bazeia ba relatóriu komisaun nian.

Konsiliasaun obrigatória hanesan prosesu ida ne’ebé prevee iha Konvensaun Nasoins Unidas kona-ba Direitu Tasi nian (CNDUM) no obriga Austrália atu partisipa iha prosesu formál ne’ebé kondús hosi painel independente peritu sira ne’ebé hanaran "komisaun konsiliasaun nian".

Prosedimentu ne’e bele uza iha kazu sira iha ne’ebé parte sira lahetan akordu ka Estadu ida foti desizaun atu esklui jurisdisaun instituisaun internasionál ne’ebé dedika hodi media konflitu kona-ba fronteira marítima.

SAPO TL ho Lusa

Koperasaun universitáriu importante hodi hametin ensinu superior - ministru timoroan


Globalizasaun no interdisiplinaridade boot hosi koñesimentu eziji liután kolaborasaun no koperasaun entre entidade sira hosi ensinu superior, hodi harii esperiénsia akadémiku sira diversifikadu liu no fleksivel liu, hatete hosi ministru edukasaun timoroan nian.

António da Conceição hatete katak hanesan realidade ida ne'ebé permiti daudaun aumenta oferta edukativu iha ensinu superior iha mundu tomak, kontribui ba "prosesu demokratizasaun ba asesu ba ensinu superior".

António da Conceição ko'alia iha reuniaun ba dala 26 hosi Asosiasaun Universidade sira Lian Portugés nian (AULP) ne'ebé sei hala'o to'o loron-sesta iha Díli no marka prezensa hosi reprezentante sira hosi instituisaun sira ensinu superior nian no investigasaun nian hosi nasaun luzófonu sira no hosi Makau, nune'e mós hosi nasaun sira seluk rejiaun nian.

"Ensinu superior hanesan fatór importante ba nasaun ida hodi hetan koñesimentu, inovasaun no teknolojia nesesáriu hodi kompete iha mundu globalizadu. Rekursu ema sira nian hosi nasaun ida-idak ohin loron tenki prepara hodi kompete iha merkadu ida serbisu nian ne'ebé global tebes", nia defende.

"Dezempeñu ekonómiku hosi nasaun sira iha relasaun diretu ho kapasidade hosi nasaun sira hodi kria koñesimentu. Formasaun avansadu no siénsia ohin loron hanesan fonte hosi rikusoin nasaun sira nian", nia hatete.

Tuir nia hatete katak reuniaun hosi AULP hanesan oportunidade ida "hodi halibur kbiit sira no hanoin programa multilateral sira ne'ebé promove kresimentu harmoniozu ida hosi universidade sira iha espasu lian portugés nian".

"Iha mundu ida hodi esplora, ne'ebé refere ba fahe koñesimentu, ba sirkulasaun hosi estudante sira, ba formasaun hosi dosente sira, ba dijitalizasaun hosi material didátiku sira no mós ba asesu ba programa sira finansiamentu ba investigasaun sientífiku", nia hatete.

Iha kazu Timor-Leste nian, nia hatete katak prioridade tenki kontinua iha "koperasaun iha formasaun dahuluk no kontínua hosi profesór sira, tanba hanesan rekoñesidu katak iha nível ne'e, duké nível sira seluk, maka sei muda, sei kualifika, sistema sira ensinu nasional nian".

António da Conceição hatutan mós importánsia, iha ámbitu hodi kontinua aposta iha "aprendizajen lian portugés", "fatór krítiku ida ba susesu eskolar" no ne'ebé nia domíniu "hanesan matenek kondisionador di'ak tebes".

"Tanba ne'e maka lorok hirak tuirmai sei hanesan oportunidade di'ak ida ba diálogu no ba reflesaun sinérjiku kona-ba estratéjia foun sira ba promosaun no difuzaun Lian Portugés nian, iha nível ensinu superior", nia refere.

Dezafiu ida ne'ebé permanese iha Timor-Leste no "ne'ebé tenki hetan apoiu no koperasaun" hosi CPLP, hodi garanti katak "sei hanorin no aprende iha portugés iha instituisaun sira ensinu superiór nian iha nasaun".

Partisipa iha enkontru iha Díli - ne'ebé hala'o ho tema "mobilidade akadémiku no globalizasaun iha CPLP nia laran no iha Makau" - espesialista no reprezentante universitáriu sira no hosi instituisaun sira ensinu superior hosi CPLP, Makau, Indonézia, Austrália, Malázia no sira seluk hamutuk atus resin no sei iha komunikasaun hamutuk 50 resin.

Polítika no estratéjia sira viabilizasaun hosi mobilidade akadémiku iha nasaun luzófonu sira, lian portugés iha difuzaun no dezenvolvimentu hosi siénsia sira no dezafiu hosi Instituisaun sira ensinu superior AULP nian hanesan tema balun iha debate.

Enkontru sei analiza mós "rota sira hosi signu: sentidu, migrasaun sira no interkulturalidade" no mós "paizajen sira, natureza no kultura".

SAPO TL ho Lusa

Tenki aumenta mobilidade universitáriu nasional no internasional


Mobilidade universitáriu iha nível nasional no mós internasional tenki aumenta, liuliu ba alunu no dosente sira, aposta iha kolaborasaun iha projetu sira investigasaun nian no hametin asesu ba rekursu sira, hatete hosi eis-prezidente Parlamentu timoroan nian.

"Hanesan importante regular situasaun balun no hametin efetivasaun boot hosi relasaun mútua no mobilidade nian, harii programa ida hanesan entre nasaun sira CPLP nian ho Makau", defende hosi Francisco Guterres 'Lú-Olo'.

Atuál prezidente Fretilin nian hanesan konvidadu honra ida iha abertura ba reuniaun dala 26 hosi Asosiasaun Unviersidade sira Lian Portugés nian (AULP), ne'ebé hala'o to'o loron-sesta iha Díli no marka prezensa hosi reprezentante sira hosi instituisaun sira ensinu superior no investigasaun nian hosi nasaun luzófonu sira no hosi Makau nune'e mós hosi nasaun sira seluk iha rejiaun.

Iha nia intervensaun nia defende ona reforsu ida iha mobilidade entre instituisaun sira ensinu superior nian iha Timor-Leste no mós, iha nível internasional, iha nível luzófonu, hodi potensia ensinu portugés.

Nia subliña katak tenki hametin interkámbiu dosente sira no alunu sira no uniaun hosi esforsu hosi universidade timoroan sira hodi harii "Sentru Rekursu Nasional" ida ne'ebé bele halibur "serbisu no material sira" ba apoiu iha área tomak ensinu superior nian.

Nia hatete katak sentru ida ne'ebé bele halibur biblioteka nasional ida, instalasaun desportivu sira, repozitóriu komun ida, laboratóriu sira no serbisu sira seluk.

Iha koperasaun internasional, Lu-Olo defende mós programa regular sira no intensivu sira hosi "interkámbiu hosi dosente sira", hametin "relasaun mútua no mobilidade" no asesu maka'as ba programa sira ensinu no investigasaun nian.

Trata-se, sublinhou, de conseguir nos dois casos ir além do intercâmbio de alunos, fomentando outras áreas de cooperação e colaboração que ajudem a fortalecer todas as entidades.

Iha abertura ba enkontru AULP nian, anfitriaun, Francisco Martins, reitór hosi Universidade Nacional Timor Lorosa'e (UNTL) fó hanoin importánsia hosi kolaborasaun entre entidade sira hosi ensinu superior luzófonu sira, hodi haree ba dezafiu sira ne'ebé nasaun sira sei hasoru.

Oportunidade barak hodi harii liután "diversidade hosi oportunidade sira", hodi tulun dinamiza, ajiliza no fasilita prosesu sira, hodi halo sai simples prosesu adminsitrativu sira hosi universidade sira no mós iha aspetu oioin hosi ensinu no investigasaun nian.

"Dezenvolvimentu sustentável inklui kresimentu ekonómiku maibé mós inkorpora kapital intelektual ne'ebé kompostu hosi koñesimentu, informasaun no esperiénsia, iha agregady ida ne'ebé bele halo rikusoin", nia hatete.

Martins destaka ona liuliu kestaun hosi formasaun iha lian portugés, "halo hosi portugés lian ida ensinu nian hosi siénsia no teknolojia" iha Timor-Leste hamutuk ho dezenvolvimentu hosi tétun.

Enkontru AULP nian sei hala'o to'o loron-sesta.

SAPO TL ho Lusa

JULIO HORNAY : “NINJA LA EJISTI IHA TL”


Komandante Jeral (KomJer) Polisia Nasional Timor Leste (PNTL), Komisariu Julio da Costa Hornay informa katak, isu ninja ejiste iha Timor Leste (TL) ne’e lalos, tanba iha rai ne’e la ejiste buat sira ne’e.

“Ninja ne’e isu deit la akontese iha Timor ne’e, uluk imi hatene koki ka, ami nia rai lorosae ne’eba palekoki ne’e la ejisti informasoins deit,”afirma KomJer PNTL, Julio Hornay ba Jornalista iha ninia knar fatin, Kuartel Jeral PNTL, Caicoli-Dili, Tersa (28/06/2016).

Konaba issu refere KomJer apela ba komunidade hotu iha Timor laran tomak labele tauk, tanba ne’e issu deit ne’e duni komunidade hakmatek nafatin hala’o atividade hanesan bai-bain.

“Agora isu ninja dehan na’ok labarik sira, hanesan iha Lautem dehan ema ida taka ninia matan buka informasaun lalos ida,”haklaken Julio Hornay. Eus

Jornal Nacional

HNGV HUSU APOIU SEPFOPE


Kondisaun infra-estrutura bazikas iha Hospital Nasional Guido Valadares (HNGV) ne’ebe kontinua grave, nune’e HNGV hatama proposta husu apoiu ba Sekretariado Estadu Politika Formasaun e Profesional (SEPFOPE).

Diretor Ezekutivu HNGV, Jose Antonio hatete, sira husu apoiu ba SEPFOPE la signifika HNGV la iha orsamentu ba manutensaun, , maibe sistema normal ne’e tenki liu husi prosesu tenderizasaun buka kompania ne’ebe mak kualidade, maibe dala barak mekanismu sira ne’e lao ladiak nune’e  hatun prestasaun servisu HNGV nian.

‘’Hau rona katak SEPFOPE iha programa ne’ebe bele ajuda instituisaun sira iha area infrastruktura liu husi estudante formasaun Tibar ho Senai Becora, entaun ne’e diak tebes ho laran ksolok ita husu atu apoiu,’’ dehan Jose ba jornalista sira iha HNGV Bidau hafoin akompanha Sekretariadu Estadu Ilidio halo inspesaun ba HNGV.

Nia hateten, kondisaun infrastrutura ne’e la afeita ba ema nia vida, maibe nia suporta atendementu klinika ba pasiente, tanba la fo kondisaun konfortabel ou diak ba sira inklui suporta servisu mediku sira.

Jose hateten, kondisaun ne’ebe mak sira identifika ona hamutuk ho SEPFOPE i presiza hadia mak, sintina publiku, kanalizasaun bee mos, be dalan AC (Air Condition), kama sira ne’ebe mak at soe hela iha liur inklui makina ensenador ne’ebe mak uza ba sunu lixu HNGV nian, hanesan daun , soru aimoruk restu sira ne’e no mos plastik ai moruk sira nian.

Iha fatin hanesan  Sekretariado Estadu Ilidio Ximenes hatete, sira simu proposta husi Diretor HNGV atu husu apoiu SEPFOPE nian hadia sasan balun ne’ebe mak at iha HNGV,  tan nia lori kedas mestri ho instrutur  sira husi SENAI Becora ho Tibar hodi mai direta hare sasan sira ne’ebe mak at presija SEPFOPE nia ajuda.

‘’Ohin ita hare ne’e mak AC, saniamentu publiku, kanalizasaun be mos no mos makina fase ropa ne’ebe at be sulin arbiru be dalan, buat hirak ne’e tuir lolos ita bele hadia, la presija bolu ema mai husi liur hodi gasta osan barak tan,’’ hateten Ilidio.

Ilidio haktuir, sira sei haruka tan tekniku husi sentru formasaun Tibar ho Becora hodi mai identifika klean liu tan nune’e iha semana oin mai bele hadia dadaun ona sasan sira ne’ebe mak at i tuir nia mos sira sei la gasta osan barak, tanba ne’e buat kik ida ba sira liu husi estudante sira atu hadia. nia

Jornal Nacional

PR TAUR: VETERANUS BALUN HAHÚ SENTE-AN, SIMU OSAN ESTADU SAUGATI


Prezidenti Repúblika (PR) Taur Matan Ruak haklaken katak, veteranus balun iha Timor Leste (TL) komesa sente-an ona katak, durante ne’e sira simu no goza osan Estadu nian saugati de’it. Maibé Taur Matan Ruak dehan, nia louva tebes veteranu sira ne’e, tanba bele deskobre sai saida mak sira sente.

“Iha veteranus n mak komesa sent-ean katak, ami moe fali tanba simu osan saugati husi Estadu nunka halo buat ida,” afirma PR Taur Matan Ruak iha Suku Eraulo, Postu Administrativu Letefoho, Munisípiu Ermera, Segunda (27/06), bainhira diálogu ho komunidade iha Suku refere.

Xefi Estadu ne’e afirma, nia vizita Suku sira iha Timor laran tomak ho objetivu ida de’it, halo povu sente katak, povu  mak na’in ba rai ida ne’e, tanba kuandu sente katak, rai ne’e sira nian, povu sei halo esforsu barak atu ajuda Estadu.

Taur Matan Ruak dehan tan katak, Estadu sei la haluha veteranu sira iha Timor laran tomak, maibé tenki rezolve nei-neik, tanba veteranus iha TL barak.

Nia haktuir, veteranus ne’e sai ona problema bo’ot iha TL, tanba ema sira ne’ebé simu ona osan, senti kontenti, maibé ema sira ne’ebé seidauk simu, laran moras fali sira ne’ebé simu ona.

Problema veteranus ne’e ohin loron sai bo’ot tanba osan, ema hotu hakarak simu osan. Maibé Taur Matan Ruak dehan, veteranus sira tenki hamutuk hodi rezolve problema ida ne’e, atu labele husik hela problema ne’e ba Estadu.

Taur Matan Ruak relata lia hirak ne’e hodi responde ba veteranu Jeraldo da Costa Maia, ne’ebé hatete katak, veteranus ne’ebé mak rejistu iha 2003 ninian, to’o agora barak sei pendente hela, oinsa PR Taur nia  hare ba ida ne’e.

“Ami husu ba Prezidenti Repúblika, durante ita bo’ot nia mandatu, se bele karik rezolve hela problema hirak ne’e,” katak Jeraldo.

Alende ne’e, Veteranu Carlos Maia hatete katak, nia hanesan veteranu ida ne’ebé moris ho povu iha área rural, triste tebes haree kondisaun moris povu nian agora.

“Ha’u hanesan ema veteranus ida ne’ebé mak moris hamutuk ho povu, mataben se monu nafatin, tanba povu se susar nafatin tanba estrada aat,” relata nia.cos

Jornal Nacional

LEOVIGILDO; “TENKE SERVI HO FUAN E AMOR”


Xefia kargu foun Sekretaria Estadu Juventude no Desportu (SEJD), iha eis-sional Lesidere Dili, Segunda Feira (27/06/2016) simu posse husi Komisaun Fungsaun Públiku (KFP). Xefia kargu foun refere, Sekretariu Estadu Leovigildo da Costa Hornai estende xefia kargu sira hamutuk nain 22 hodi kontinua ba tinan (2016-2018) oin mai tan, inklui mos xefia kargu foun sira hamutuk nain 5 ne’ebé substitui ona sira nia kompatriota iha fulan neén liu ba ne’e.

Iha seremonia tomada de posse refere, dekursu husi Sekretariu Estadu Leovigildo da Costa Hornai haktuir, politika VI Governu Costitusional ne’ebé lidera husi Sua Exelencia Premeiru Ministru Dr. Rui maria de Araújo nia preoridade ida mak dezenvolvimentu do seitor da Governasaun, signifika Governu ida ne’ebé respeita no tane áas prinsipiu burokrasia efisiensia, efikasia, baratu, kualidade, boa Governasaun no transparansia, responsavel no pronto atu servi ho ‘FUAN’ e ‘AMOR’ i la iha razaun seluk tan, husi prinsipiu ne’ebé mak temi ona.

Eis president Concelho Nacional Juventude Timor Leste (CNJTL) no actual sekretariu estadu juventude Leovigildo da Costa Hornai husu ba kada xefia kargu tenke halo uluk nia obrigasaun tomak depois mak husu direitu, kumpri lei no regras hotu ne’ebé vigor iha RDTL liu husi funsaun publiku, sai modelu ka referensia iha nia knar fatin (disiplina la halo kontra bandu), sai nudar aman no inan ba nia funsionariu sira signifika nia prontu atu sai atan no laos atu sai liurai, simu kritika no rona nia elementus sira no prontu atu kurizi, bolu atensaun bebeik ba nia elementus sira ho liafuan mamar no afirmtivu, sei la halo KKN, sei la abuzu de poder, sei hateten lae ba nia dirigente sira katak laos no kontra lei.

molok remata deskursu, SE Leovigildo hato’o nia mensajem ikus ba nia funsiunarius tomak mak, “hau mai tanba imi imi iha mak hau mai”, tanba ne’e mai ita servisu ho laran tomak fuan amor dedikasaun no prontu sai atan no trata parseiru sira ho dignidade no responsavel, i (familia mak nudar odamatan susesu nian tanba ne’e husu ba familia atu kontrola no akompaña no buka atu hatene ita bo’o nia familia nia komportamentu tomak).

Iha fain hanesan, intervensaun husi reprezentante KFP, Komisariu José Telo Soares Cristovão hateten, ba xefia kargu ne’ebé mak liu ona faze eksperimenta durante tempu fulan neen (6) liu ba hafoin SE Leovigildo da Costa Hornai públika sai naran husi kargu xefia-red, i agora dadaukne’e mak foin simu posse, ne’e la’ós komisaun fungsaun publiku mak hakarak maibe ne’e lei mak hakarak no haruka husi selesaun premeiru, nune’e bele hases husi tendensia politiku.

Konabá faze eksperimenta ba xefia kargu foun sira ne’e laos iha fulan ne’en deit, maibe mos bele aumenta tan ba fulan neen ba daruak nian. Tanba ne’e hau hanoin katak, ba oin xefe departamentu administrasaun rekursus humanus foun, bele kria no harii relasaun ne’ebé diak liu tan ho ami (KFP), nune’e hamutuk hodi haree no fó atensaun diak liu tan, aumenta komisariu José.

Funsiunarius kargu xefia foun tenke hatudu nia vontade servisu ne’ebé diak tuir nia responsabilidade ne’ebé mak nia simu, nune’e bele sai lalenok ba nia membrus funsiunarius tomak iha SEJD nomos ba instituisaun Guovenu sira seluk, husu komisariu José
Iha sorin seluk, actual Diretur Jeral SEJD, Metodio Caetano Moniz inform katak, seremonia tomada de posse ne’e hanesan formalitas deit para atu serteza ba funsiunarius públiku ne’ebé mak hetan konfiansa hodi assume kargu de xefia iha instituisaun ne’e hodi hatudu vontade servisu ba Povu Timor Leste.

Eis insperot jerl SEJD ne’e aumenta liu tan kaatak, ho juramentu ida ne’e hanesan komitmentu ida para fortifika kada xefia kargu ninia-án, nune’e ba oin xefia kargu foun sira labele haluha ninia knar, i kontinua didika ninia-án ba públiku no liliu ba area dezenvolvimentu Joventude Timor Leste. Ito

Jornal Nacional

Joventude Triste la Asesu Informasaun Canal RTTL.ep ba Jogu EURO Cup liu husi


KLEJOTAMO

Klibur Estudante no Joventude Tapo/Memo-Oan

Posto Administrativu Maliana, Munisípiu Bobonaro

KOMUNIKADU IMPRENSA

Komunidade no Joventude Triste la Asesu Informasaun Canal rttle.p
ba Jogu EURO Cup liu husi Antena babain

Bazeia ba ami nia peskiza no monitorizasaun durante semana rua nia laran, mídia nasional ne’ebé hala’o transmisaun direta (live)ba jogo EURO Cup iha França ne’ebé fó sai liu husi mídia nasional rádio e televisão de Timor Leste – rttle.p katak sei kobre hotu signal canal rttle.p nian ne’e ba Posto Administrativu, no Munisipu hotu iha teritoriu Timor-Leste. Maibé ami ejize la’os tamba deit jogo EURO Cup, maibé povu iha area rural mos presiza asesu informasaun liu husi canal rádio e televisão Timor Leste. Maibérealidade ne’ebé mak akontese iha suco izoladus liu la asesu signal canal  rttle.p no jornál diária sira.

Iha ne’ebé suco balu la asesu signal canal rttle.p mak hanesan Posto Administrativu Maliana iha Suco Tapo/Memo, Suco Saburai, noPosto Administrativu Lolotoe iha Suco Mape, ho Suco sira seluk tan iha Munisipiu Bobonaro no Munisipiu sira seluk. Tinan ida ne’e 2016 durante jogo EURO Cup iha França komunidade no joventude Tapo/Memo asesu fali signal canal nasaun China nian liu husivenus parabola. 

Realidade ida ne’e mak akontese duni durante tinan 5 nia laran hahu husi Copa Mundial 2006, Copa Mundial 2010, EURO Cup 2012, no EURO Cup 2016 ami suco refere la hetan signal canal rttle.p. Ho ida ne’e ami Klibur Estudante no Joventude Tapo/Memo-Oan nia observasaun durante ne’e katak antena ou (pemancar) ida uluk tempu Indonesia nia tempu monta iha pemancar Maliana ne’e la kobre hotu suco balu ne’ebé maka besik Postu Administrativu Maliana, Posto Administrativu Lolotoe, iha Munisipiu Bobonaro.

Tan ne’e ami Klibur Estudante no Joventude Tapo/Memo-Oan, hamutuk ho Suco Saburai no Suco sira seluk halo rekomenda ba rttl.ep maka tuir mai ne’e:

1.      Rekomenda ba Prezidente rádio e televisão de Timor Leste – rttle.p, Milena Soares Abrantes atu hare  lalais failansu sira ne’e iha baze, labele buat hotu capital Díli deit.

2.      Rekomenda ba ekipa teknika rttle.p nian hodi tun ba baze hodi monitoriza fatin ne’ebé maka bele asesu hotu signal rttle.p no ba futuru oin mai la bele akontese tan failansu hanesan ne’e.

3.      Rekomenda ba Secretario Estado Comunicação Sosial, Nélio Issac atu hare asuntu refere ne’ebé mak ami kestiona iha leten kona-bá antena ou (pemancar) iha kada teritoriu Timor-Leste tenke hadia halo ho kualidade diak liu tan iha futuru mai.

Atu hetan informasaun klean liu kona-bá asuntu ne’e bele kontaktu;

Moises Vicente, Abrão Gomes, Klaudino Kolo, Roque Afonso, no Isabel Gomes

Porta-Voz Tapo/Memo-Oan, +670 77291406+670 77369706

quarta-feira, 29 de junho de 2016

Díli em diálogo com Lisboa e Londres sobre luso-timorenses no Reino Unido - MNE


Díli, 29 jun (Lusa) - Timor-Leste está em contactos preliminares com as autoridades portuguesas e inglesas para acompanhar a situação dos luso-timorenses no Reino Unido, na sequência do referendo de saída da União Europeia, disse hoje o chefe da diplomacia timorense.

"Estamos em contato com as autoridades inglesas sobre o processo que vai decorrer até 2018. E estamos em contacto com Portugal para ver quais são os passos, em caso de haver uma alteração da lei laboral na Inglaterra em relação aos cidadãos da UE", disse Hernâni Coelho.

"Estamos a antecipar possíveis acontecimentos depois desta decisão do referendo. Mas neste momento ainda é cedo demais para especular sobre o que vai acontecer. Estamos em contactos preliminares, mas temos que ver como decorrem agora as negociações e se implementa esta decisão", sublinhou.

O ministro dos Negócios Estrangeiros timorense disse que os dados indicam que residam no Reino Unido cerca de 16 mil cidadãos portugueses naturais de Timor-Leste.

Anualmente milhares de timorenses, beneficiando da lei da nacionalidade portuguesa, deslocam-se ao consulado em Díli para obter nacionalidade portuguesa que usam, na maioria dos casos, para ir trabalhar para o Reino Unido.

As remessas que enviam para Timor-Leste, como ocorre com emigrantes timorenses noutros locais, são significativas para muitas famílias timorenses.

As contas do Governo indicam que os luso-timorenses no Reino Unido podem mandar em média para Timor-Leste cerca de 30% do seu salário, que rondará um valor aproximado de 2.000 dólares.

Isso implicaria que, mensalmente, chegariam a Timor-Leste remessas do Reino Unido de milhões de dólares, valor que Hernâni Coelho admite ser difícil estimar com certeza.

Mais claro, por exemplo, são os dados das remessas dos cerca de 2.000 trabalhadores timorenses que estão na Coreia do Sul - no âmbito de um programa bilateral - e que enviam para Timor-Leste anualmente entre 10 e 12 milhões de dólares.

Os eleitores britânicos decidiram que o Reino Unido deve sair da UE, depois de o 'Brexit' (nome como ficou conhecida a saída britânica da União Europeia) ter conquistado 51,9% dos votos no referendo de quinta-feira.

Logo na sexta-feira, o primeiro-ministro britânico, David Cameron, anunciou a sua demissão, com efeitos em outubro, e os líderes da UE defenderam uma saída rápida do Reino Unido.

O Conselho Europeu reúne-se na terça e quarta-feira em Bruxelas para analisar os cenários pós-Brexit.

ASP // FV.

Mobilidade universitária nacional e internacional tem que ser ampliada - líder timorense


Díli, 29 jun (Lusa) - A mobilidade universitária tanto a nível nacional como internacional tem que ser ampliada, abrangendo alunos e docentes, apostando na colaboração em projetos de investigação e reforçando o acesso aos recursos, disse hoje o ex-presidente do Parlamento timorense.

"É importante regular um conjunto de situações e fomentar uma maior efetivação das relações de reciprocidade e de mobilidade, criando um programa comum entre todos os países da CPLP e Macau", defendeu Francisco Guterres 'Lú-Olo'.

O atual presidente da Fretilin foi um dos convidados de honra na abertura da 26.ª reunião da Associação das Universidades de Língua Portuguesa (AULP), que decorre até sexta-feira em Díli e onde estão representantes de instituições de ensino superior e de investigação de países lusófonos e de Macau, bem como de outros países da região.

Na sua intervenção defendeu um reforço quer da mobilidade entre as instituições de ensino superior de Timor-Leste quer, internacionalmente, ao nível do espaço lusófono, potenciando igualmente o ensino do português.

Trata-se, sublinhou, de conseguir nos dois casos ir além do intercâmbio de alunos, fomentando outras áreas de cooperação e colaboração que ajudem a fortalecer todas as entidades.

No caso nacional, disse, deveria ser fomentado o intercâmbio de docentes e de alunos e a união de esforços das universidades timorenses para a criação de um "Centro de Recursos Nacional" onde se reunissem "serviços e materiais" para apoio a todo o setor do ensino superior.

Um centro que poderia incluir, disse, uma biblioteca nacional, instalações desportivas, um repositório comum, laboratórios e outros serviços.

Já na cooperação internacional, Lu-Olo também defendeu programas mais regulares e intensivos de "intercâmbio dos corpos docentes", o fomento de "relações de reciprocidade e mobilidade" e mais acesso a programas de ensino e investigação.

Nas boas vindas ao encontro da AULP, o anfitrião, Francisco Martins, reitor da Universidade Nacional Timor Lorosa'e (UNTL) recordou a importância da colaboração entre entidades de ensino superior lusófonas, tendo em conta os desafios que vários países ainda enfrentam.

Oportunidades crescentes para criar mais "diversidade de oportunidades", para ajudar a dinamizar, agilizar e facilitar processos, para simplificar os processos administrativos das universidades e, claro, em todos os aspetos do ensino e investigação, adiantou.

"O desenvolvimento sustentável inclui o crescimento económico mas não se esgota aí, incorporando o capital intelectual composto por conhecimento, informação e experiência, num agregado capaz de gera riqueza", disse.

Martins destacou em particular a questão da formação em língua portuguesa, "fazendo do português a língua do ensino da ciência e tecnologia" em Timor-Leste, a par do desenvolvimento do tétum.

O encontro da AULP decorre até sexta-feira.

ASP // FV.